فرایند های واجی در زبان فارسي

فرايندهاي واجي:

در تعریف واج گفته اند :((کوجک ترین واحد صوتی ممیز معنا ست))،بنا براین،در بعضی از واژها،واج هایی که از جهت تمایز معنایی نقشی ندارند،حذف می شوند.حذف واج ممکن است در اول،وسط یا پایان واژه صورت گیرد.

الف ـحذف آغازی :(اشکار - شکار)ـ(اوام ـوام )ـ) امردادـ مرداد(

 ب ـحذف میانی: (همواره ـ هماره )ـ(هم آهنگ ـ هماهنگ)ـ(فراهنگ ـفرهنگ(

پ ـحذف پایانی :(آسیاب ـآسیا ) ـ(پای ـ پا )ـ(نیاک ـ نیا(

 نکته ۱ـ گاهی بیش از یک واج از پایان واژه حذف می شود.مانند ـپشم آلوده ـ پشم آلو

 نکته ۲ـگاهی از آغاز  وپایان واژه ـ به صورت هم زمان ـحذف واجی صورت می گیرد مانند:استارک ـستاره به طور کلی ،فرایند واجی (حذف ـکاهش)در زبان به دو صورت است:

 ۱ـحذف در زمانی (تاریخی) ـدر یک تحول زبانی به پیروی از قواعد تاریخی خاصی،یک واحد زنجیری از زنجیر ه ی آوایی مشخص حذف می گردد.مثل واج )گ )از آخر واژه هایی مانند :(خانگ -خانه) ـ (نامیگ ـ نامی ) ـ(داناگ ـ دانا(

 ۲ـحذف هم زمانی ـاین گونه حذف به پیروی از قانون (کم کوشی)در گفتار روی می دهد. مانند:(دستگیره ـ دسگیره) ـ (صبح به خیر ـ صب به خیر(

   همگونی همخوانها یا همگون سازی  : گاهی یک همخوان در همنشینی با همخوان دیگر پاره ای مختصات آوایی خود را از دست می دهد و به جای آن مختصات آوایی همخوان مجاور را به خود می پذیرد ، این فرایند را همگونی گویند. چنان که در ترکیب " از " و " سر " وتلفظ آن به صورت "اسر" همگونی کامل حاصل شده است .اما اگر همگونی منجر به همانندی کامل دو همخوان نگردد آن را همگونی ناقص می گویند .مثلاً در کلمه " شنبه "که در تلفظ "شمبه " ادا می گردد یا همینطور کلمات( "پمبه "  " پنبه " ) ( "جمبه " " جنبه ") ( "عمبه " " عنبه ) ... همخوان  "م" تنها ازنظر جایگاه با "ب" همگون شده است و همخوان " ن" با طور کامل مختصات همخوان "ب" را نپذیرفته است  در نتیجه به "م " تبدیل گردیده است تا در پاره ای از ویژگیها با "ب" مشترک باشد که به این فرایند همگونی ناقص می گویند . همگونی خود به دو شکل همگونی پیشرو و همگونی پسرو تقسیم می گردد که از توضیح آن به جهت اطاله کلام پرهیز می گردد                           

 همگونی همخوان با واکه : همگونی ممکن است میان یک همخوان و یک واکه همنشین نیز بروز کند .مثلاً  درهمنشینی واکه ی ( اِ ) با همخوانهای (چ / ج / ژ / ش )  بسته تر تلفظ می شود ." شکار " و "شش" ممکن است به صورت "شیکار " و " شیش " و " جگر " به صورت "جیگر " تلفظ شود .   

  حذف یا کاهش : حذف ساختاری تابع قواعد نظام صوتی زبان است که حاکم بر ترکیب آواها در زنجیره گفتار می باشد . به این تعبیر که هرگاه در ترکیب آواها  با هم ، نوعی همنشینی بین واحدهای زنجیری به وجود آید که یا خلاف نظام صوتی زبان باشد و یا بر اساس طبیعت آوایی زبان ، ثقیل به نظر برسد ، برای رفع این اشکال یک واحد آوایی از زنجیره  گفتار حذف می شود .در واژه های  " طور " و " صبر " همگی همخوان " ر " حذف میشود          

اضافه یا افزایش :گاهی تحت شرایطی یک واحد زنجیری به زنجیره گفتار اضافه می شود ، این فرایند را اضافه می خوانیم ، فرایند اضافه نیز مانند فرایند حذف تابع قواعد نظام صوتی زبان است ؛ به این تعبیر که هرگاه در ترکیب آواها با هم نوعی همنشینی بین واحدهای زبان به وجود آید که یا بر اساس طبیعت آوایی زبان ثقیل باشد و یا خلاف نظام صوتی زبان محسوب شود . برای رفع این اشکال یک واحد زنجیری به زنجیره گفتار اضافه میشود که در کلمات " یادگار " و " شهریار " مصوت کوتاهی به میانه ی این کلمات افزوده می شود و "یادِگار" و " شهرِیار " تلفظ می شود . همچنی اضافه شدن واج میانجی به برخی کلمات که نشانه جمع " ان " می گیرند مانند کلمات " اشنا "  ، " پله " ، " ستاره " ، " گیسو " ،که به ترتیب قبل از نشانه جمع واجهای " ی" ، " ک " ، " گ" ، " و " اضافه می گردد .                                                                                                                                                  

ابدال : گاهی در زنجیره گفتار یک واحد زنجیری به واحد زنجیری دیگر مبدل می شود بی آنکه بتوان برای آن در چهار چوب فرایند های همگونی ، ناهمگونی ، همگونی واکه با همخوان  یا فرایند ها واجی دیگر توجیهی یافت . تبدیل همخوان همزه به " و" در کلمه " جزء" به " جزو " و تبدیل " ی" به " ر " در بن مضارع" شوی" و تلفظ آن به صورت " شور "  از این فرایند است

 به زبانی دیگر می توان گفت :

هرگاه صورت گفتارکلمات باصورت نوشتاری آنهامعادل=برابرنباشدکه این امربه دلیل ویزگیهای آوای زبان است ودرطول زمان اتفاق می افتد،به این دگرگونیها((فرایندواجی))می گویندویکی ازدلایل دوتلفظی های زبان نیزهمین است که البته فرایندهای واجی درهمه ی زبانهااتفاق می افتد.

فرایندواجی به چهارشکل است:۱-کاهش   ۲-افزایش    ۳-ابدال   ۴-ادغام

۱-کاهش:درطول عمریک زبان گاهی واج های کلمه اندک اندک حذف می شوندکه این پدیده گاه دروازگان خودزبان ویاواژگان
عاریتی(دخیل)اتفاق می افتدمانند:

الف:حذف همزه پس ازمصوت بلند((آ)درپایان واژه های عربی مثل:انشاء،املاء،و.......

ب:حذف واج/ت/،/د/درزنجیره گفتار،زمانی که آخرین واج های یک هجای کشیده(چهارواجی)باشد.مانند:دست بند-->دس بند     قندشکن-->قن شکن          ویااینکه واج های/ش وت/درکنارهم بیایند،واج/ت/تلفظ نمی شود.مثل:گوشت کوب--.>گوش کوب و........

ج)حذف همزه آغازی برخی ازواژه هادرزنجیره ی گفتارمثل:برافتاد-->برفتاد         بازآمد-->بازامد     خوش آواز-->خوشاواز        سرافرازی-->سرفرازی

۲-افزایش:گاهی برای آسان شدن تلفظ میان دومصوت یک صامت اضافه می شودکه به آن واج میانجی می گویندکه این میانجی گاه درنوشتارظاهرمی شود مثل:سبزیجات(ج)       تشنگی(گ)      موی کوتاه(ی)       خانه ی دوست(ی)و....وگاهی درنوشتارظاهرنمی شودمثل:کلمه ی(خیابان)که از(خ یابان-->خی یابان-->خیابان  )تشکیل شده است ویاکلمه ی(س یاست-->سی یاست-->سیاست)      ویاکلمه ی (پ یاز-->پی یاز-->پیاز)

۳-ابدال:برخی ازواج هادرکنارهم قرارمی گیرندوبه دلیل هم نشینی ویژگی های همدیگررامی گیرندویکسان می شوندکه به این پدیده(ابدال)گویندواین رابطه درزبان عربی هم حاکم است.ابدال هم درمصوت هاوهم درصامت هاصورت می گیردوبه طورکلی به سه شکل دیده می شود:

الف)-ابدال درمصوت ها:درفعل امر(ب)پیشین درواژه های(برو)و(بدو)به صورت(ب)به علت وجودمصوت(و)می باشددرحالی که(ب)پیشین معمولادرفعل های امرمانند(بنشین-بزن-بگیرو....)معمولا( /)تلفظ می شودودرفعلهای منفی تلفظ(ن)پیشین درواژه های(نمی رفت-نمی آیدو....)به صورت(ن)به علت وجودمصوت ( / )می باشددرصورتی که(ن)پیشین درسایرساخت های فعل منفی به این صورت نمی باشدمثل(نرفت-نیامدو......)

ب)-ابدال درصامت ها:هرگاه دوواج(ن-ب)بی فاصله درکنارهمقراربگیرندواج(ن)به واج(م)تبدیل می شودمثل(منبر------ممبر)،(سنبل-------سمبل)،(من بعد------مم بعد)و......

ج)ابدال گاه نمودنوشتاری نیزمی یابدمثل(سپید-----سفید) ،  (لکن------لیکن) ،(پلیته-----فتیله)

توجه:هرگاه واج/ج/قبلازواج/ت/درکنارهم بیایندواج/ج/متمایل به/ش/تلفظ می شودبنابراین می شنویم/پنش تا/ومی نویسیم((پنج تا))ویاکلماتی مثل (اجتماع----اشتماع،مجتمع-----مشتمع)

 ۴-ادغام:گاهی دوحرف به دلیل نزدیکی به هم و واجگاه مشترک برای سهولت تلفظ دریکدیگرادغام می شوند.مثل((د))و((ت))درکلمات(بدتر--->بتر/ زودتر--- <زوتر)ویاحرف((ب))و((پ))درکلمات(شب پره--->شپره)ویاحرف((ک))و((گ))درکلمات(یک گانه--->یگانه)ویاآمدندوحرف((د))درکنارهم مثل(قنددان--->قندان/کبودده---.>کبوده/و.......

توجه:فرایندواجی ادغام بسیارشبیه فرایندکاهش استودرواقع ادغام نوعی کاهش است  بااین تفاوت که درکاهش ،واجی که حذف می گرددبه علت داشتن واجگاه مشترک یانزدیکی به هم نسبت به واج کناری نیست .مثل(املاء/انشاء/دست بند--->دس بندو......)ولی درادغام تنهادلیلی که باعث این فرآیندمی شود،اشتراک یانزدیکی دوواج پشت سرهم می باشد.مثل(لب پریده-->  لپریده  )و...

آسماني باشين